Büyük Buhran: Bugün yaşanan krizleri anlamak için neden önemlidir?

Ne zaman “1929” duysan, muhtemelen panik, iflas ve insanların binalardan atladığını düşünürsün. Ama ilginç olan sadece olanlar değil, nedenleri — ve o zamanların hatalarının bugün beynimizde nasıl etkili olmaya devam ettiğidir.

Kimse Görmediği Dominó Etkisi

Her şey basit bir şeyle başladı: kontrolden çıkmış spekülasyon. 1920’lerde, ABD borsası o dönemin kriptoyu gibiydi — gerçek temeller olmadan fiyatlar yükseliyor, yatırımcılar borçla FOMO yapıyordu. Ekim 1929’daki "Kara Salı"da müzik durdu.

Ama burada kritik olan şu: Hisse senedi piyasası sadece ilk dominoydu. En kötüsü sonra geldi.

Bankalar Battı (Kimse Düzenlemiyordu)

Bunu hayal et: Tasarruflarını borsada kaybediyorsun, bankaya koşup kalanını çekiyorsun, ama fark ediyorsun ki banka zaten iflas etmiş. FDIC (Mevduat Sigortası) yoktu, düzenleme yoktu. Bir banka çöktüğünde, müşteriler her şeyini kaybediyordu. Banka koşuları zincirleme ekonomiyi boşalttı.

Kredi olmadığından, şirketler çalışamaz hale geldi. Çalışmazsa, çalışanlar işsiz kaldı. Bazı ülkelerde işsizlik %25’e ulaştı.

Koruyucu Hatalar Her Şeyi Daha Da Kötüleştirdi

Amerika, endüstrilerini korumak için tarifeler (Smoot-Hawley, 1930) uyguladı. Sonuç: küresel ticarette karşılıklı yaptırımlar. Uluslararası ticaret çöktü. Avrupa ekonomileri, Birinci Dünya Savaşı sonrası zayıf halde, spirale girdi.

Ders: Bir şeyler bozulduğunda, pazarları kapatmak çözüm değil, hızlandırıcıdır.

Çıkış Yolları

Tek bir çözüm değildi. Birkaç şeyin birleşimiydi:

1. New Deal (FDR ABD’de): kamu işleri, bankacılık düzenlemeleri, sosyal güvenlik ağları
2. Küresel reformlar: işsizlik sigortası, emeklilikler, finansal denetim
3. İkinci Dünya Savaşı: kitlesel üretim = kitlesel istihdam

Özetle: kararlı devlet müdahalesi + dışsal faktörler = çıkış.

Peki ya bugün?

2008’deki politika yapıcılar 1929’u inceledi ve hızlı hareket etti (TARP, QE, düzenleme). Bu yüzden 2008 krizdi, depresyon değildi.

Ama 1929’un mirası devam ediyor: düzenlenmeyen piyasalara güvensizlik, sistemik panik korkusu, “kırmızı alarm” mekanizmaları ihtiyacı. Bu yüzden bugün hükümetler dijital varlıkları düzenliyor — çünkü bilerek sorunların büyüyebileceğini biliyorlar.

Büyük Buhran kaçınılmaz değildi. Sınır tanımayan spekülasyon ve korumasız sistemlerin sonucu oldu. 2024’te “hisseler” yerine “memecoinler” koy, tehlike aynı kalıyor.

Ders: Piyasalar büyük servetler yaratabilir. Ama akıllı düzenleme olmadan, yıkıcı silahlar haline gelebilirler.